هدف در تعليم و تربيت به معناي وضع نهايي و مطلوبي است که به طور آگاهانه، سودمند تشخيص داده شده است و براي تحقق آن، فعاليت هاي مناسب تربيتي انجام مي گيرد. اهداف تربيتي صحيفه سجاديه، با ملاک و معيار قراردادن خود انسان به اهداف غايي و واسطه اي و اهداف واسطه اي را به سه دسته کلي ديگر و هر يک از آن دسته ها به تقسيمات جزيي تر، تقسيم مي شود. آنگاه با استفاده از فرازهاي صحيفه سجاديه به بررسي و تحقيق در مورد هر يک از اهداف تربيتي فوق مي پردازيم.
هدف نهايي
امام سجاد(ع) در سراسر صحيفه سجاديه، هدف نهايي تربيت را خداي متعال، معرفي مي کند و در تمام دعاها، مخاطب را با زبان دعا و مناجات به آن حقيقت يکتا راهنمايي مي کند. امام(ع) با محور قراردادن خدا در دعاهاي مختلف، به ما مي فهماند که محور زندگي انسان در تمام شؤون آن، بايد خدا باشد و منظور از اين محور و هدف بودن خدا، همانا حضور خداوند در متن زندگي است. اساسا نقش هدف نهايي در مسير زندگي، چيزي جز استمرار حضور و احساس آن نيست. همچنين حضرت(ع) راه هاي ارتباط انسان با خدا را قرب،عبادت، حيات و... بيان نموده است.
در اين ميان، يک سري اهداف واسطه اي نيز وجود دارد که حلقه هاي ميانگين براي دستيازي به هدف نهايي است که مطلوبيت و ارزش خود را از هدف نهايي کسب مي نمايد و در طول آن قرار دارد. اهداف واسطه اي به سه دسته کلي خلاصه مي شوند:
الف. اهداف تربيتي صحيفه در خصوص ارتباط انسان با خدا
پيوند انسان با خدا در صحيفه سجاديه از معرفت و شناخت خدا آغاز مي شود و با گرايش هاي عملي در قالب عبادت، توکل و شکرگزاري گسترش مي يابد. محورهاي کلي اهداف تربيتي در رابطه با خداوند در معرفت خدا، ايمان به او، تقواي الهي، عبوديت و شکرگزاري خلاصه مي شود. در اين مقاله، به مهم ترين هدف، که محور تمام اهداف تربيتي در رابطه با خداوند است، اشاره مي کنيم.
معرفت خدا
يکي از اهداف واسطه اي تربيت در صحيفه سجاديه" معرفت خدا" است. اين هدف، کليد رسيدن به هدف نهائي است. شناخت هر چه بيش تر خدا، نقش مهمي در قرب به او دارد. بدون شناخت خداوند تقرب به او امکان پذير نيست.(1) تخلق به اخلاق الهي، کسب ايمان و تقوي، توکل به او و غيره همه در گرو شناخت هر چه کامل تر اوست. شناخت سطحي، تمسک و ارتباط ضعيف را اقتضا مي کند و برعکس، هر چه شناخت وسيع تر و عميق تر گردد، زمينه ارتباط مستحکم تر مي شود.
از اين رو، يکي از مهم ترين اهداف تربيتي حضرت امام سجاد(ع) در صحيفه سجاديه تقويت هر چه بيش تر شناخت خداوند است. بدين منظور امام(ع) در دعاهاي بسياري به مسأله " خداشناسي" پرداخته است و با اشاره به موضوعاتي چون توحيد و مراتب آن، ذات خدا و صفات خدا همچون خالق، قادر، غلام، رحيم، غني، قوي، منعم، عزيز، حکيم و... به تقويت و تعميق شناخت ما کمک مي کند. حضرت امام سجاد(ع) در نخستين دعا، ضمن حمد و سپاس خداوند به شناساندن خدا مي پردازد و مي فرمايد:
"خدايي که ديده هاي بينندگان از ديدنش ناتوانند و انديشه هاي وصف کنندگان از عهده وصفش برنيايند. به قدرت و توانايي خود آفريدگان را آفريد، و آنان را به اراده و خواست خويش به وجود آورد بي اين که از روي مثال و نمونه اي باشد."(2)
در اين دعا امام(ع) با اشاره به ذات خداوند و اين که قابل رؤيت نيست و همچنين با اشاره به صفت خالقيت خداوند، ما را به معرفت و شناخت خداوند هدايت مي کند.
همچنين در فرازهاي نخستين دعاي عرفه(3) امام(ع) به" خداشناسي" مي پردازد و بدين وسيله بر شناخت و معرفت ما مي افزايد. امام(ع) در فرازهايي از دعاي عرفه مي فرمايد:
"تويي آن که در آفريدنت شريکي ياريت نکرده و در کارت(آفريدن هرچيز) وزير و معاوني تو را ياري ننموده، و بيننده و مانندي براي تو نبوده است."(4)
البته، ناگفته نماند که شناخت خدا، عنايتي است از سوي خدا به بندگان تا بتوانند ولي نعمت خود را بشناسند و وظايف خود را از قبيل شکرگزاري و ايمان به او، ايفا کنند. امام سجاد(ع) در اين زمينه در نخستين دعا مي فرمايد:
"سپاس خدايي را که خويشتن را (علم، قدرت و حکمتش را) به ما شناساند و شکر و سپاس خود را به ما الهام نمود و درهاي علم به ربوبيت و پروردگاريش را بر ما گشود. و بر اخلاص در توحيد و يگانگيش راهنمايي مان فرمود."(5)
بنابراين، با توجه به اين فرازها و دعاهاي فراوان ديگر که در صحيفه سجاديه آمده است و تأکيدي که امام(ع) در اين زمينه دارند، روشن مي شود که يکي از اهداف تربيتي صحيفه سجاديه هدايت پيروان به شناخت خدا و تصحيح نظام اعتقادي آنها است.